समयः
अङ्कानां स्थाने शब्देषु समयलेखनम्।
(सामान्य-सपाद-सार्ध-पादोन)
कक्षा दसवीं के प्रश्न पत्र में घड़ी में देखकर या अंको में लिखे समय को संस्कृत में शब्दों में लिखने के लिए आता है । अतः संस्कृत में समय ज्ञान की जानकारी अत्यंत आवश्यक है । समय से संबंधित प्रश्न चार अंक का आयेगा। समय ज्ञान के लिए सर्वप्रथम समय से सम्बन्धित शब्दावली को जान लेते हैं-
समय से सम्बन्धित शब्दावली-
घटिका- घड़ी समयः- समय
वादनम्- बजे होरा- घंटा
निमेषः- मिनट क्षणम्- सेकेंड
सपाद- सवा 15 min सार्ध- साढे 30 min
पादोन- पौने अधिकम्- अधिक
न्यूनम् / ऊनम्- कम
समय का प्रयोग-
1. पूर्णसमयः- पूरा समय
2. सपाद- सवा
3. सार्ध- साढे
4. पदोन- पौने
1. पूर्णसमय
1:00- एकवादनम्
2:00- द्विवादनम्
3:00- त्रिवादनम्
4:00- चतुर्वादनम्
5:00- पंचवादनम् / पञ्चवादनम्
6:00- षड्वादनम्
7:00- सप्तवानम्
8:00- अष्टवादनम्
9:00- नववादनम्
10:00- दशवादनम्
11:00- एकादशवादनम्
12:00- द्वादशवादनम्
2. सपाद- सवा-
1:15- सपाद एकवादनम्
2:15- सपाद द्विवादनम्
3:15- सपाद त्रिवादनम्
4:15- सपाद चतुर्वादनम्
5:15- सपाद पंचवादनम्
6:15- सपाद षड्वादनम्
7:15- सपाद सप्तवानम्
8:15- सपाद अष्टवादनम्
9:15- सपाद नववादनम्
10:15- सपाद दशवादनम्
11:15- सपाद एकादशवादनम्
12:15- सपाद द्वादशवादनम्
3. सार्ध- साढे-
1:30- सार्ध एकवादनम्
2:30- सार्ध द्विवादनम्
3:30- सार्ध त्रिवादनम्
4:30- सार्ध चतुर्वादनम्
5:30- सार्ध पंचवादनम्
6:00- सार्ध षड्वादनम्
7:30- सार्ध सप्तवानम्
8:30- सार्ध अष्टवादनम्
9:30- सार्ध नववादनम्
10:30- सार्ध दशवादनम्
11:30- सार्ध एकादशवादनम्
12:30- सार्ध द्वादशवादनम्
4. पादोन- पौने-
12:45- पादोन एकवादनम्
1:45- पादोन द्विवादनम्
2:45- पादोन त्रिवादनम्
3:45- पादोन चतुर्वादनम्
4:45- पादोन पंचवादनम्
5:45- पादोन षड्वादनम्
6:45- पादोन सप्तवानम्
7:45- पादोन अष्टवादनम्
8:45- पादोन नववादनम्
9:45- पादोन दशवादनम्
10:45- पादोन एकादशवादनम्
11:45- पादोन द्वादशवादनम्
यदि किसी समय में मिनट का प्रयोग किया गया हो ( पूर्णसमय, सवा, साढे, पौने के अतिरिक्त ) तो उस समय के लिए अधिकम् और न्यूनम्/ऊनम् का प्रयोग किया जाता है । क्रम से दोनों को समझते हैं-
“अधिकम्” का प्रयोग-
जब किसी समय में कुछ मिनट ज्यादा हों वहाँ पर “अधिकम्” का प्रयोग किया जाता है । जैसे- 1:10 हो रहे हों तो इसे हिन्दी में कहेंगे- एक बजकर दस मिनट हो रहे हैं और संस्कृत में इसे कहेंगे- “दश अधिकं एक वादनम्” ।
Minute + अधिकम + घंटा
1:10- दश अधिकम् एकवादनम्
4:25- पंचविंशति: अधिकं चतुर्वादनम्
5:33-त्रयस्त्रिंशत् अधिकं पंचवादनम्
7:42- द्विचत्वारिंशत् अधिकं सप्तवादनम्
8:50- पंचाशत् अधिकं अष्टवादनम्
9:55- पंचपंचाशत् अधिकं नववादनम्
10:17- सप्तदश अधिकं दशवादनम्
11:28- अष्टविंशति: अधिकम् एकादश वादनम्
12:04- चतुर् अधिकं द्वादश वादनम्
“न्यूनम्/ऊनम्” का प्रयोग-
न्यूनम्/ऊनम् का प्रयोग कम के लिये किया जाता है । समय में न्यूनम्/ऊनम् का प्रयोग निम्न प्रकार से किया जाता है, जैसे- यदि समय है 5:50 मिनट, इस समय को हम दो प्रकार से बोल सकते हैं- 1. पाँच बजकर पचास मिनट हो रहे हैं । 2. छः बजने में दस मिनट बाकी हैं । अर्थात् जो दूसरा तरीका है “छः बजने में दस मिनट बाकी” इसके लिए न्यूनम्/ऊनम् का प्रयोग करते हैं । उदाहरण-
5:50- दश न्यूनं षड्वादनम् (छः बजने में दस मिनट बाकी)
7:48- द्वादश न्यूनम् अष्ट वादनम् (आठ बजने में दस मिनट बाकी)
9:56- चतुर् न्यूनं दश वादनम् ( दश बजने में चार मिनट बाकी)
12:53- सप्त न्यूनं एक वादनम् ( एक बजने में सात मिनट बाकी)
2:51- नव न्यूनं त्रि वादनम् (तीन बजने में नो मिनट बाकी)
4:59- एक न्यूनं पंच वादनम् (पाँच बजने में एक मिनट बाकी)
विशेष- क्या न्यूनम्/ऊनम् के स्थान पर अधिकं का प्रयोग करके समय को बताया जा सकता है ?
समाधान- “न्यूनम्/ऊनम्” के स्थान पर केवल “अधिकं” के प्रयोग से भी समय को बताया जा सकता है । जैसे-
7:58- अष्टपंचाशत् अधिकं सप्तवादनम् ।
इसी को यदि हम “न्यूनम्/ऊनम्” के माध्यम से प्रयोग करना चाहें तो-
7:58- द्वि न्यूनं अष्टवादनम् ।
Class 10 :-
Class X Sample Question Paper & Marking Scheme for Exam 2017-18
8. अधोलिखितदिनचर्यायां रिक्तस्थानानि कालबोधकशब्दैः पूर्यन्ताम् :-
अधोलिखित दिनचर्या में रिक्तस्थानों की पूर्ति कालबोधक-शब्दों से कीजिए:-
Rewrite the time table using Sanskrit work in place of figures:-
(i) अहं 5:00___पञ्चवादने____ उत्तिष्ठामि।
(ii) 7:15 __सपादसप्त्वादने_____विद्यालयं गच्छामि।
2018-2019
कालबोधकशब्दैः अधोलिखित-दिनचर्यायां वा पूरयत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
1/2×4=2
(क) अहं प्रातःकाले 5:30 वादने--सार्ध-पञ्चवादने-- जागरणं करोमि ।
(ख) अहं 6:15 वादने --सपाद-षड्वादने---- व्यायामं करोमि ।
(ग) अहं 7:45 वादने--पादोन-अष्टवादने--- विद्यालयं गच्छामि ।
(घ) 2:00 वादने ---द्विवादने__विद्यालयस्य अवकाशः भवति ।
(ङ) रात्रौ 8:30 बादने _सार्ध-अष्टवादने_अहं भोजनं करोमि ।
2019_2020
. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित दिनचर्या वा पूरयत - (केवलं प्रश्नचतुष्टयम)
(चतुर्वाक्यात्मकः स्मृत्यात्मकः प्रश्नः
(क) हार्दिकः सायं 4:30 वादने____सार्ध-चतुर्वादने_____ - क्रीडति ।
(ख) वैभवः प्रातः 6:15 वादने. ---सपाद-षड्वादने------जागर्ति ।
(ग) अहं प्रातः 7:00 वादने -- सप्तवादने- पाठशालां गच्छामि ।
(घ) सायं 7:30 वादने कपिलः _____सार्ध-सप्तवादने__पूजां करोति ।
(ङ) केशवः रात्रौ 8:45 वादने ____पादोन-नववादने---भोजनं करोति ।
2020_2021
अहं सायं 5:30 वादने- भ्रमणं करोमि ।
(क) सार्ध-पञ्चवादने
(ग) पादोन-पञ्चवादने
(ख) सपाद-पञ्चवादने
(ii) केशवः प्रातः 6:00 वादने जागर्ति।
(क) सार्ध-षड्वादने
(ख) सपाद-षड्वादने
(ग) षड्वादने
(iii) कपिलः प्रातः 7:30 वादने विद्यालयं गच्छति।
(क) सार्ध-सप्तवादने
(ख) सपाद- सप्तवादने
(ग) पादोन-सप्तवादने
(iv) सायं 4:30 वादने निनादः अतिरिक्तकक्षायै गच्छति ।
(क) सपाद-चतुर्वादने
(ख) सार्ध-चतुर्वादने
(ग) पादोन-चतुर्वादने
v) प्रणवः रात्रौ 8:45 वादने - दूरदर्शनं पश्यति ।
(क) सार्ध-अष्टवादने
(ख) सपाद-अष्टवादने
(ग) पादोन-नववादने
2021-2022
प्रदत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः समुचितं कालबोधकशब्दं चिनुत (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्)
(i) माता प्रातः (08:00) उत्तिष्ठति ।
(क) सार्ध-अष्टवादने
(ख) अष्टवादने
(ग) पादोन-अष्टवादने
(घ) आष्टवादने
(ii) चेतक-एक्सप्रेस इति रेलयानं (4:45) देहलीम् आगच्छति।
(क) सार्ध-चतुर्वादने
(ग) पादोन-पञ्चवादने
(ख) पादोन-चतुर्वादने
(घ) सपाद - चतुर्वादने
(iii) मल्लिका (7:30) प्रातराशं करोति ।
(क) सार्ध-सप्तवादने
(ग) पादोन-सप्तवादने
(ख) सपाद-सप्तवादने
(घ) सप्तवादने
(iv) राहुल: प्रातभ्रमणाय (6:15) उद्यानं गच्छति।
(क) षड्वादने
(ग) पादोन षड्वादने
(ख) सार्ध-षड्वादने
(घ) सपाद-षड्वादने
(v) रेलयानमेकं (1:15) उत्तराञ्चलं प्रति गच्छति।
(क) सार्ध-एकवादने
(ग) पादोन-एकवादने
(ख) सपाद-एकवादने
(घ) एकवादने
2022--2023
9. कालबोधकशब्दैः अधोलिखित-दिनचर्यां पूरयत- (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्
1.मम माता प्रातः__सपाद-चतुर्वादने____ 4:15 वादने उत्तिष्ठति ।
ii) सा ___पञ्चवादने____5:00 वादने योगाभ्यास करोति ।
( iii) तदन्तरम् सा स्रात्वा-पादोन-सप्तवादने--6:45 वादने भोजनं पचति ।
(iv) भोजनं गृहीत्वा अहम् -सार्ध-सप्तवादने------7:30 वादने विद्यालयं गच्छामि ।
(v) अहम्-द्विवादने--- 2:00 वादने आगत्य पुनः भोजनं करोमि ।
2023---2024
.
कालबोधकशब्दैः अधोलिखित-दिनचर्यां पूरयत-
(केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) 1x4-4
(i) अधोक्षजः ब्रह्ममुहूर्ते ____सार्धत्रिवादने__-- 3:30 जागर्ति ।
(ii) सः ____चतुर्वादने-- 4:00 योगाभ्यासं करोति ।
(iii) तदनन्तरम् सः स्नात्वा --___सार्धचतुर्वादने__4:30 सन्ध्योपासनां करोति ।
(iv) पश्चात् सः----सपादपञ्चवादने-----/5:15 वेदाभ्यासं करोति ।
(v) सः 11:45 -पादोनद्वादशवादने1---मध्याह्नभोजनं करोति ।